O patrimonio artístico de Culleredo é froito dun temperá ocupamento humano do territorio que se remonta á Prehistoria. Desde que o home se aferra á súa terra, desexa deixar constancia da súa presenza, unha pegada que perdure máis aló da súa existencia e que reflicta a súa visión sobre a vida e a morte, do visíbel e inviíbel: a arte.
A riqueza patrimonial de Culleredo permítenos realizar un percorrido polos diferentes estilos artísticos en todas as súas formas de expresión: arquitectura, escultura, pintura, artes ornamentais e suntuarias e a ourivería.
O emprazamento do municipio contorna á desembocadura do Río Mero, outorgoulle un papel relevante na historia de Galicia, como paso obrigado e encrucillada de camiños. Culleredo constitúe, ademais, un lazo de unión entre a área litoral do Golfo Ártabro e o interior da provincia coruñesa, no cal penétrase a través do Val de Veiga.
A análise do patrimonio estructúrase de modo temático, en dous grandes bloques: arte relixiosa e civil. Dentro destes dous apartados iranse analizando cada unha das obras, encadrándoas no período estilístico xeneral, realizando un estudo comparativo con obras coetáneas dentro do termo municipal e fóra deste. A elección desta estrutura ten como finalidade facilitar a consulta, sen necesidade de entresacar datos de varios apartados para coñecer a xénese dun edificio ou obra, agrupando toda a súa información nun mesmo punto.
A visión do Alén foi unha das fontes inspiración máis ricas dentro da arte, a isto temos que engadir que a Igrexa ten detentado o poder económico e político ao longo de grandes períodos históricos, ostentando o mecenado artístico de modo prácticamente exclusivo ata épocas moi recentes. A arte relixiosa é unha parte moi importante do noso patrimonio; Culleredo comprende 11 parroquias, cada unha conta con igrexa parroquial, a máis diso ermidas, capelas, cruceiros...
O apartado arquitectónico abarca desde o románico ata construcións que non superan os corenta anos, unha actividade constructiva que non cesou, pero que cada vez é menos significativa dentro do panorama artístico global. Ademais conserva gran número de obras escultóricas, imaxes e retablos e Ourivería, sendo a pintura a menos representada dentro da arte relixiosa. Dentro do patrimonio eclesiástico non debemos excluír o patrimonio documental que supón unha fonte importantísima para o estudo da historia local e imprescindible para a datación do patrimonio artístico.
Coa fin de situar as obras no seu período, realizaremos un breve percorrido polos estilos representados en Culleredo, destacando as obras máis importantes de cada un deles.
O Románico: Ten a súa orixe no século XI, pero alcanza o seu maior apoxeo ao longo do século XII, baixo o influxo da construción da catedral compostelá. Un gran número de canteiros formados nos seus talleres, dispersáronse por toda Galicia tras a finalización das obras, difundindo as novas tendencias artísticas. Estes canteiros crearon á súa vez talleres, escolas locais que traballaron nas igrexas parroquiais que se edificaban nestes momentos. O desenvolvemento demográfico e económico propiciou a realización destas obras, que cubriron as necesidades das áreas rurais.
As Mariñas destaca polo gran número de igrexas románicas, moitas das de Culleredo conservan vestixios románicos: Rutis, O Burgo, Ermida de Sésamo, Celas, Orro e Culleredo. Esta última é a única que conservou a súa obra íntegra, xa que resto perderon as súas fachadas orixinais, debido a reformas posteriores.
Excepto a igrexa do Burgo, todas presentan a mesma estrutura propia do románico rural galego: nave única e un obstad rectangular. Son de dimensións reducidas e están realizadas en sillería de granito de boa calidade e perfecto corte. O testeiro é a parte máis coidada, con arcos triunfais de medio punto, nalgúns casos de tendencia apuntada ou peraltados, que dan lugar a bóvedas de canón. As naves cóbrense con madeira e tella, carecendo de abovedamento algún.
En canto ao que a obra escultórica se refire, ademais da fachada de S. Estevo de Culleredo, destacan os tímpanos do Burgo e Celas, que se salvaron da destrución grazas á súa instalación en portas menores; ademais existen numerosos detalles ornamentais como capiteis, canzorros, molduras, fiestras e sillares esculpidos illados.
Os temas figurativos son escasos, abundando os motivos de tipo vexetal estilizados.
Tras o prolífico período medieval, asistimos a unha longa etapa na cal non se acometen novas obras. O motivo débese buscar na decadencia económica, pero tamén hai que engadir que as necesidades estaban sobradamente cubertas coas vellas igrexas románicas, polo que non era preciso realizar novos templos.
As igrexas construídas durante a Idade Moderna responden a postulados neoclásicos: aspecto sobrio, sinxeleza de liñas e unha clara finalidade práctica máis acorde cos tempos que corren. Caracterízanse por amplos espazos que permiten presenciar mellor os actos relixiosos e acoller maior número de fieis. Os muros realízanse en mampostería de pedra local que despois é recebada e encalada, e os motivos ornamentais desaparecen totalmente para resaltar a simplicidade do seu trazado arquitectónico. A planta é rectangular dunha soa nave ininterrompida e a cabeceira é tamén cuadrangular, moi aberta, apenas diferenciada en anchura e altura. As fachadas carecen de decoración escultórica, presentando como única concesión fileiras de sillería ao aire que compartimentan a fachada rompendo a monotonía do pano. A espadana convértese nun elemento omnipresente, destinada a acoller as campás, tan importantes no desenvolvemento da vida cotiá do campo.
As igrexas de nova construción desta etapa son: S. Martiño de Sésamo, S. Xiao de Almeiras, Santiago de Castelo, S. Estevo de Sueiro e S. Pedro de Ledoño.
Durante a Idade Moderna refórmanse a gran maioría dos templos románicos: Orro, O Burgo, Celas, Rutis e Sésamo. As reformas habituais consisten en prolongar a lonxitude das naves, elevar os muros e, consecuentemente, derribar a fachadas románicas.
A outra faceta cara á que se dirixe a actividade artística, é a realización de retablos e a adquisición de imaxes dos patróns parroquiais, destacando sobre todas as obras o retablo da Transfiguración de S. Salvador de Orro, do escultor santiagués Ferreiro.
Os exemplos máis recentes de arquitectura relixiosa foron realizados nos anos 60, durante a época de desenvolvemento industrial coruñés, que aumentou a densidade de poboación nas localidades limítrofes á urbe. Os dous templos realizados nestes anos son a igrexa parroquial de Vilaboa e a igrexa de Tarrío. Edificios de carácter funcional, aos que se lles pretendeu dar un aire de modernidade. Destacan con todo, as pinturas murais realizadas por Lugrís no interior da igrexa de Vilaboa, que lle outorgan valor ao templo.
Unha vez realizado este breve percorrido pola arte relixiosa de Culleredo analizaremos cada unha das obras individualmente, abarcando todos os ámbitos artísticos dos mesmo.
A construción deste templo está unida ao período de maior esplendor desta localidade. Varios acontecementos históricos motivaron o seu desenvolvemento durante a Idade Media converténdoa no centro económico e político da zona. Ao longo dos séculos IX e X sucedéronse as incursións normandas en toda a costa galega, fenómeno que provocou o abandono de moitas das vilas en favor de lugares máis protexidos no litoral. A antiga Brigantium romana (A Coruña) perdeu prácticamente toda a súa poboación que se trasladou ao fondo da Ría, ao Burgo de Faro.
O desenvolvemento económico e o carácter estratéxico na encrucillada de camiños, converteu ao Burgo nunha próspera vila instalándose e adquirindo propiedades os poderes eclesiásticos: mosteiro de Sobrado, igrexa de Santiago, Cabaleiros Templarios; e laicos como os Condes de Traba.
O desenvolvemento das peregrinacións xacobeas foi outro factor de importancia: os fieis, que procedentes do norte de Europa realizaban a viaxe por vía marítima, chegaban ao porto do Burgo para emprender a última etapa do seu traxecto a Santiago. Non é difícil reconstruír a visión da cidade medieval, un conxunto que debe ser reivindicado como tal e que comprendería as dúas igrexas románicas a ambos os dous lados da desembocadura do Río Mero e a ponte medieval que comunica ambas ribeiras, reconstruído pola Escola-Obradoiro Ponte do Burgo. Por desgraza a estrutura urbana desapareceu totalmente, pero conforma un interesante grupo monumental.
A igrexa de Santiago do Burgo é un dos monumentos máis significativos do concello. Foi construída a mediados do século XII, figurando en documentos de 1160 e 1181; a claridade das liñas arquitectónicas, e a perfección das proporcións, lévannos a pensar que foi un templo de categoría, que sobresaía dos demais construídos nas parroquias rurais da zona.
A planta deste edificio non responde aos cánones constructivos da época, é totalmente anómala e resulta difícil encadrala en calquera clasificación. Tomando como referencia a mesma podemos agrupar as igrexas románicas en tres bloques: igrexas de nave única, igrexas de tres naves ou basilicais e igrexas cruciformes. A gran parte das igrexas rurais pertencen ao primeiro grupo, que atendendo ao seu cabeceira podemos á súa vez subdividir en catro subgrupos: con ábsida rectangular, semicircular, poligonal e de triple cabeceira.
A igrexa do Burgo debería ser incluída neste último, conxuntamente coa de S. Miguel de Bréamo e S. Salvador de Vilardedonas; pero realmente pouco ten que ver co esquema constructivo destes edificios, que responden a unha formulación cruciforme.
Santiago do Burgo actualmente presenta tres ábsidas semicirculares e unha soa nave desproporcionadamente curta e de maior anchura que o obstad central, destacando o enorme desenvolvemento da cabeceira fronte á nave. É evidente que o templo variou a súa formulación orixinal, o que descoñecemos son as causas que o motivaron, pois aínda que a maioría das igrexas románicas foron remodeladas na época moderna, todas fixérono coa finalidade de aumentar as súas dimensións e non de diminuílas; por iso podemos conxeturar que a causa talvez fose o derrubamento de parte do edificio.
A reconstrución da planta orixinal sería similar á de S. Salvador de Bergondo e Sto. Tomé de Monteagudo, ambas de tipo monacal: planta de tres ábsidas e tres naves de maior lonxitude que a actual. Esta teoría vese corroborada pola presenza de restos da base dos muros laterais que son visibles no lado sur do edificio. Sería moi interesante a realización de escavacións que permitisen delimitar a forma e lonxitude das primitivas naves.
A austeridade é a nota dominante. Carece de ornamentación ata en seteiras e columnas, o que reflicte o influxo das correntes cistercienses no templo. Outra cousa que debemos destacar é a diversidade de sillares que mostra as reformas acometidas ao longo da historia. Nunca debemos esquecer que aínda que os documentos poden aportar moita información sobre o noso patrimonio, a observación directa da obra é a que fala máis claro sobre o seu pasado.
A fábrica románica limítase aos ábsidas e presbiterio, realizado en sillares de granito perfectamente cortados. Un basamento graduado en tres niveis percorre o perímetro absidal que é interrompido polos plintos das dúas columnas do obstad central, segmentándoo en tres corpos. As columnas están embebidas no muro, os capiteis son de tipo vexetal moi estilizados e de pouco relevo.
O obstad central, de tamaño e de altura superior aos laterais, presenta dúas seteiras sen ornamentación que permiten a iluminación do interior. Percorrendo a parte superior do paramento consérvanse os canzorros que sosteñen o texaroz; a súa talla, en liña cos postulados de sobriedade do edificio, carecen de representacións figuradas, presentando molduras en proa, ese, bóla, rolo e ata algún suxire un rostro humano, pero o desgaste impide a súa identificación.
A ruptura do muro medieval é clara na súa cara norte, os sillares varían de tamaño e disposición. No muro sur conservouse un tímpano románico que foi reinstalado con motivo da reforma. O tímpano mostra a representación dun agnus dei, tema moi recorrido na iconografía medieval, que simboliza a figura de Cristo como alma inocente que se ofrece en sacrificio para a redención dos pecadores. O fondo do tímpano foi completado con relevos de rosetas e estrelas, e enmarcando o conxunto un arco incompleto con roeis, aínda que é case inapreciable.
Durante a mencionada reforma reutilizáronse outras pezas que foron dispostas arbitrariamente nas xambas da entrada principal; estas teñen esculpidas molduras, flores e roeis.
Ángel del Castillo sinala a existencia destes restos (un conservado hoxe na igrexa do Temple):
"Conserva tamén á beira da fachada, sostendo unha antiga pedra de altar a xeito de asento, unha base tórica e un capitel esculpido cunha loita de animais monstruosos, restos que polas súas proporcións, deberon de ser unha das semicolumnas que sostiñan un dos arcos formeiros en unión das que aínda hoxe permanecen apoiadas a ambos os dous lados do presbiterio."
Apoiada ao muro norte construíuse a sancristía que segundo reza a inscrición do dintel da entrada, foi levantada en 1798:
"As paredes desta obra fixéronse a devoción de D. Francisco de Soto Alfeirán e Diego Hinojosa, sendo rector D. Manuel Antonio Franco, maio 1798".
Para concluír co exterior do edificio, coroa a fachada unha espadana con dous arcos para as campás, sen especial interese. As obras executadas neste século non foron significativas; en 1964 colócase unha pequena imaxe de pedra do Apóstolo Santiago, e fai poucos anos foi reparado o óculo da fachada, ocultando a vidreira que representaba a Santiago Peregrino, que resultase danada nun accidente.
Deterémonos unicamente en la zona do testeiro, xa que o resto non presenta elementos de interese e xa ten sido descrito na análise do exterior.
Accédese a cabeceira por tres arcos de medio punto lixeiramente peraltados, as tres capelas están cubertas no seu tramo recto por bóvedas desta mesma directriz, e se cerran con cascarón de cuarto de esfera. A luz penetra a través de pequenas seteiras abucinadas cara o interior, tres na capela maior e unha en cada unha das laterais.
Os arcos repousan sobre semicolumnas de proporcións alargadas, con capiteis de moito vulto de ascendencia compostelá, que como na maioría das igrexas da época son de tipo vexetal rematando en bóla e S. No presbiterio podemos observar o arranque dos arcos formeiros que separaban as naves, posiblemente a súa cubrición fose de madeira, hoxe carece de abovedamento.
As tres imaxes a destacar fan referencia á tradición xacobea do templo: unha Virxe Peregrina, Santiago Matamouros e Santiago Peregrino. A máis popular de todas talvez sexa a de Peregrina, pero non a de maior calidade artística, que é a pequena imaxe de Santiago Peregrino.
Santiago Matamouros: A representación de Santiago ecuestre, como cabaleiro e guerreiro ante os infieis adquire difusión desde o século XII, pola representación no cruceiro da catedral de Santiago no tímpano de Clavijo; pero é desde o século XVIII cando proliferan como imaxes procesionais. O historiador Cardeso Liñares busca o seu vinculación co escultor José Gambino (1719-1775): " ... a disposición das figuras, a talla dos panos e o detallismo e dozura dos rostros revélannos as mans, ou polo menos o taller de José Gambino...".
Este modelo iconográfico alcanza a súa máxima representación no conxunto escultórico que coroa o Pazo de Raxoi de Santiago, realizado polo discípulo de Gambino, José Ferreiro. Na nosa opinión resulta atrevido aventurarse na autoría desta escultura que dista bastante da calidade de Gambino, aínda que debido á importancia adquirida por este escultor poida que sirva como modelo desta obra, datada na segunda metade do século XVIII.
Santiago Peregrino: Realizada en madeira policromada, en bo estado de conservación, talla do século XVIII. Represéntase ao Apóstolo alzando a mirada cara ao infinito, en actitude estática, portando o libro dos Evanxeos atributo dos apóstolos e coa indumentaria propia do peregrino: cabaza, sandalias, e capa curta con esclavina decorada con cunchas.
O autor desta imaxe permítese facer ostentación da súa mestría a través dun perfecto tratamento dos panos e o característico cabelo rizado herdado do barroco. Iconográficamente presenta similitudes co Santiago de Gambino de Sta. María de Oseira, pola actitude contemplativa, a disposición dos pés, ambos apoiados, non en actitude de andar que é a representación habitual, e o modo de coller os evanxeos. Pola contra o artista posúe outros recursos estéticos que non lle son afíns: o canon alargado, o estudo anatómico, fixémosnos nas súas mans, ou a disposición das roupas. O autor desta imaxe domina a arte da talla, é un bo exemplo da escultura relixiosa do século XVIII.
S. Estevo de Culleredo é a única igrexa románica do concello que conserva íntegramente a obra medieval, é así que posúe a única fachada deste estilo. Foi erixida no século XII, pola directriz apuntada dos arcos do obstad, o tipo de decoración dos capiteis e portada, podemos concretar esta data contorna ao último tercio de século.
O edificio apenas sufriu remodelacións ao longo da súa historia, pero outro período importante constitúeo o século XVIII, cando se realizaron os retablos que ornan o seu interior e adquiríronse as imaxes patronais.
Actualmente S. Estevo atópase nun estado de semiabandono, pois desde a construción da nova igrexa parroquial en Tarrío, capital municipal, o numero de actos relixiosos que se celebran en Culleredo é moi restrinxido, polo que adoece dun coidado continuado.
A formulación primitiva comprende a nave e o obstad rectangular, tipoloxía máis representativa e abundante do románico rural galego. Posteriormente foille engadida a sancristía apoiada ao muro norte, á cal accédese por unha porta aberta nos muros da capela maior.
Muros realizados con sillares de granito que confiren un aspecto robusto ao edificio, o seu tamaño é variable, pero o corte é limpo e regular. Presenta varios contrafortes que reforzan a súa estrutura, coincidentes cos arcos faxóns da cabeceira. Abríronse varias seteiras que permiten a iluminación interior, son moi pequenas e abucinadas cara ao interior. O acceso é posible través de dúas portas: unha menor no lado norte, con arco de descarga de medio punto; e a porta principal aos pés do edificio. A cuberta da cabeceira foi modificada para prolongarse sobre os muros da sancristía.
Entre os detalles decorativos do exterior atópase a xaneliña na pechadura do testeiro, abucinada e con chambrana moldeada de arco apuntado. Outros detalles escultóricos son os canzorros que percorren os muros, a súa presenza nos paramentos da nave confirman a antigüidade dos mesmos.
Está encadrada por dous robustos contrafortes prismáticos, unidos por un tornachuvias con canzorros da mesma factura que os do texaroz. Sobre esta cornixa ábrese un óculo, que non presenta ningunha decoración. Unha espadana pecha a fachada, é parte da construción orixinal, unha das dúas que se conserva, xa que case todas foron construídas na idade moderna; consta de dous arcos de medio punto que acubillan senllas campás, e remata cunha cruz de pedra.
A portada é a parte máis interesante do edificio, punto onde se concentra o traballo escultórico. Presenta unha arco de medio punto dobrado, con dúas arquivoltas que se apoian en columnas acobadadas. A chambrana mostra unha decoración con relevo de pouco resalte, case caligráfico, que ben poderían ser follas lanceoladas ou flores de lis, pero non se aprecia debido aos efectos da erosión. A arquivolta externa presenta unha decoración de arquiños de ferradura, este motivo repítese na cercana igrexa de S. Tirso de Oseiro (Arteixo) e que suscita o problema sobre a autoría e a relación entre os talleres de canteiros locais, que traballaban nun zona determinada pero en contacto con outras áreas máis ou menos próximas. A arquivolta interior é abocelada, sinxela moldura de perfil semicircular cóncava.
Unha imposta separa o arco das columnas, alterando a disposición das fiadas de sillares do imafronte. As columnas son de fuste liso e baseas con collarino e gravados de follas. Os capiteis representan animais monstruosos e aves afrontadas, símbolos dos pecadores e os benaventurados, as pombas adquiriron este significado na Época Paleocristiá e aínda perdura na actualidade.
O tímpano mostra un estraño gravado de cruces entrelazadas de relevo moi plano, cunha disposición caótica. Sobre elas destaca, por maior tamaño e máis vulto, unha cruz latina de extremos trebolados.
O lintel recolle un detalle de ascendencia consistente nun tallo ondulante con flores nos lados superior e inferior. Este detalle é de gran transcendencia para confirmar o parentesco coa igrexa de Oseiro, que sitúa o mesmo motivo no mesmo espazo.
O lintel contén na súa cara inferior unha inscrición que non puido ser descifrada debido á súa deterioro, pero moi probablemente faga referencia á consagración do templo. Dúas ménsulas soportan o lintel de entrada, unha cunha imaxe dun monxe que sostén un libro nas súas mans, e a outra unha figura orante, posíbelmente feminina.
O interior acusa a ausencia de vans que crea un ambiente lumínico típicamente románico, penumbra que é acentuada debido a que varias das seteiras foron cegadas coa instalación dos retablos.
A cuberta distingue entre a nave e o obstad: a nave cóbrese cunha armazón de madeira, que contrasta co obstad e o presbiterio, con abovedamento de canón apuntado, que se pecha cun paramento plano. Catro semicolumnas encostadas soportan os arcos faxóns da bóveda que delimitan o arranque cunha imposta. As columnas son de canón achaparrado, con fuste desproporcionadamente curto, os motivos varían en cada un dos seus capiteis e basas.
Posúen capiteis de gran orixinalidade polos temas representados, aínda que a súa talla é basta e rudimentaria; destaca o capitel dereito interno que mostra inusuais motivos xacobeos: cabazas nos extremos e unha cuncha de peregrino no centro. O capitel interno esquerdo é de relevo de escaso volume, follas lanceoladas e un ramallete no centro. O extremo esquerdo organiza a súa decoración en dous rexistros, pero tamén é de factura ruda; o capitel oposto é o que presenta un traballo de maior calidade con follas que ocupan a totalidade da altura, con relevo avultado que parece recoller o espírito do Mestre Mateo: follas rizadas de nervios moi marcados.
No que respecta á nave non hai nada destacábel, conta con coro de madeira que dá acceso á espadana.
Ocupa o fondo do obstad, ocultando a seteira románica que iluminaba o altar e unhas pinturas murais que quedan ao descuberto nos laterais do retablo.
É unha obra de estilo barroco, probabelmente da primeira metade do século XVIII. Corresponde a unha tipoloxía desenvolvida desde principio dese século, cuxa estrutura arquitectónica basea a organización do espazo na distribución de estípites, elementos característicos barrocos. Todo o conxunto aparece profundamente decorado con rocallas sobredouradas e grilandas vexetais que parecen deslizarse polas columnas coma se posuísen vida propia.
Retablo composto, consta de: predela de igual ancha que o obstad, dividida verticalmente en cinco rúas; sobre ela o corpo principal de tres rúas; e un ático que ocupa a rúa central cunha única fornela. A parte central divídese mediante catro estípites, cunha rúa central ancha e dúas laterais máis estreitas, entre elas ábrense tres fornelas con arco de medio punto sobre pilastras, e sobre cada unha das fornelas unha gran cuncha de formas sinuosas. Actualmente permanecen expostas só dúas imaxes nas fornelas das dúas menores, un S. Blas e un S. Xosé.
Están situados a ambos os dous lados da nave, son retablos xemelgos, posteriores ao retablo maior, de estilo neoclásico. Son de estrutura simple, cunha soa fornela con arco de medio punto, entre columnas xónicas. Rematan con frontais curvos cun triángulo que irradia raios, simbolizando a imaxe divina.
Imaxe patronal datada en 1864, segundo aparece nos arquivos parroquiais. Represéntaselle como un mozo imberbe cos atributos de diácono e cunha palma e libro na man.
Esta escultura estivo anteriormente situada no retablo maior, é da mesma época que o S. Estevo, 1865. Aparece representado como monxe franciscano, co neno en brazos e a azucena na man. É característico deste período pola idealización do rostro, en certo xeito inexpresivo, que lle outorga un aire atemporal.
Nesta parroquia consérvanse tres obras de Ourivería interesantes: cruz parroquial, incensario e naveta, realizadas en prata con traballo de filigrana; o incensario e a naveta datados a principios do século XVII.
A cruz parroquial é a obra de maior beleza, é unha cruz latina cos extremos trebolados, con lóbulos intermedios nos seus brazos. No centro representa a imaxe de S. Estevo e pola outra cara a Cristo crucificado, ambas figuras foron sobredouradas para destacar sobre o conxunto da peza.
No cemiterio parroquial áchase un cruceiro cuxo valor non reside na súa antigüidade, pois foi realizado recentemente, senón na súa orixinalidade e a boa man do artista. Levántase sobre unha roca que foi traída exprofeso desde o Monte Xalo na que foi esculpida unha serpe que se enrosca no fuste da columna, inspirada na Pedra da Serpe de Corme.
A ermida de S. Cosme atópase na parroquia de S. Marín de Sésamo, nun outeiro de 133 m. de altitude, dominando o Val de Veiga, fóra do actual núcleo de poboación que está situado na ladeira do monte.
Este alto estivo ocupado por un castro, asentamento que aproveitaba o emprazamento defensivo sobre as fértiles terras do val, circunstancias que propiciaron o seu desenvolvemento. Co paso do tempo os cambios socio-políticos motivaron o abandono do castro, descendendo cara á zonas baixas, lugar máis adecuado para o desenvolvemento dos labores agrícolas e gandeiros.
O edificio foi erixido durante a segunda metade do século XII, dentro do gran auxe constructivo que xa mencionamos. Foi templo parroquial ata o século XVII, sendo denominada ata entón S. Martín do Castro de Sésamo, pero tras a construción do novo templo parroquial pasou a ser utilizado só para a celebración das festas de S. Cosme.
Nos séculos XVII e XVIII foi remodelada, variando a nave e engadíndolle unha sancristía que oculta parte dos antigos muros do testeiro, a única parte románica do edificio.
A romaría de S. Cosme celébrase o primeiro domingo de Agosto. Durante a celebración trasládanse as imaxes dos Stos. Cosme e Damián desde o templo parroquial ata a ermida, acudindo gran número de romeus dos arredores.
Este edificio presenta en planta dous corpos ben diferenciados: o obstad, espazo cuadrangular de menor tamaño; e a nave, de máis lonxitude e anchura. Ademais existe outro corpo apoiado ao muro norte, a sancristía engadida posteriormente. Da construción románica só se conserva a cabeceira, que se distingue en planta por posuír contrafortes destinados a recoller a presión da bóveda.
Da observación dos seus muros podemos deducir a evolución do edificio e as súas diferentes etapas. A cabeceira está realizada con sillería de granito labrada de modo regular, de maior tamaño que no resto; pola contra, a nave presenta pedra fragmentada sen traballar e moi irregular, propio dun período máis serodio.
Os muros do obstad levántanse sobre un basamento graduado que lle outorga un aspecto robusto ao edificio, este basamento podémolo atopar noutras igrexas da zona, como Santiago do Burgo e S. Vicente de Elviña (A Coruña). Na maioría dos casos cínguese á zona do testeiro, como S. Cosme, pero noutras ocasións percorre a totalidade da base do edificio. Tamén adoita ser interrompido polos contrafortes, pero aquí resulta peculiar a continuidade do basamento nos contrafortes laterais.
A cuberta é de tella a dúas augas, e cobre todo o edificio sen cortes entre a nave e a cabeceira, algo anormal nun templo románico; débese a unha restructuración posterior do edificio que coincidiría coa construción da nave.
A fachada carece de decoración, nela ábrese a porta de acceso e sobre ela un óculo que dá luz ao interior do edificio, o imafronte está rematado cunha espadana moi sinxela, que actualmente carece de campá.
A decoración exterior limítase a unha seteira no testeiro e aos canzorros que soportan o texaroz, con talla non historiada. A fiestra do obstad é o elemento máis destacábel, aínda que por desgraza estea moi deteriorada pola erosión do vento e a choiva. Conta cunha chambrana de perfil tórico que repousa sobre un par de columniñas acobadadas, os capiteis contan con representacións animalísticas simbólicas: nun distínguense dúas aves afrontadas e o outro parece reproducir unha loita de dúas cuadrúpedos.
O estudo céntrase no obstad, individualizado por un chanzo e o arco triunfal de medio punto peraltado que dá orixe á bóveda de canón con dous arcos faxóns resaltados.
Os arcos descansan en dous pares de columnas con capiteis de tipo vexetal, de volume acusado e de gran calidade escultórica. Os motivos dos capiteis son similares, con dous corpos de follas superpostas, pero non hai un idéntico a outro. Sobresae a destreza con que foron tallados os esquinais, rematados con follas enroscadas en forma de espiral e de bóla. Os fustes das columnas carecen de decoración e as basas contan con colares sogueados, que no caso das máis próximas a nave repousan sobre unha base cuadrangular para salvar a diferenza de nivel, que se fai maior segundo nos distanciamos.
Esta parroquia linda coa do Burgo e o concello da Coruña, aínda que non é a de maior extensión, é a máis poboada do municipio. Posúe dúas igrexas, a antiga igrexa de Sta. María de Rutis, edificio de orixe medieval, e a actual sé parroquial, en Vilaboa, construída nos anos 60.
A súa existencia aparece documentada desde o século IX, no Tombo Compostelán, datado por López Ferreiro no ano 830 e que López Alsina situou en 860, que asigna unha serie de 65 igrexas á sé iriense:
"...in comisso de faro ecclesia sce. marie in conduzo. sca. eulalia in carolio. scm. petrum in laetronio. scm. tirsum in oseyro. ..."
É obvio que isto non significa que o templo que chegou ata os nosos días pertenza a esta data, a igrexa de Sta. María de Rutis foi erixida a mediados do s. XII. Como ocorreu coa maioría das nosas igrexas medievais, foi reformada en varias ocasións, a última en 1817. Hai uns anos acometéronse obras de consolidación e limpeza, xa que os arcos do obstad cederan e foi preciso a colocación de tirantes que asegurasen a súa conservación. Ademais, pechouse unha gran fiestra que fora aberta no fondo do testeiro, substituíndoa por unha abucinada e de menores dimensións máis acorde coa construción románica.
A súa orientación dispón a ábsida cara ao leste, para recibir a primeira luz do día, símbolo da vida e os pés ao oeste, cara ao ocaso, símbolo da morte. A planta consta dunha nave única rectangular e obstad cuadrangular a esta formulación engadíuselle posteriormente un anexo no muro norte para acoller a sancristía.
Os muros foron levantados con sillares de granito, a obra de cantería de mellor calidade pertence a época medieval, xa que na reformas posteriores recorreuse á pedra de menor tamaño e corte irregular, exceptuando a fachada.
Como podemos deducir da observación dos muros, a construción románica cínguese ao testeiro e parte da nave no muro norte ata a porta lateral, e o sur conservou tramo maior. A reforma da fachada obrigou a reedificar parte da nave, momento en que debeu ser prolongada a súa lonxitude para dar máis amplitude ao templo.
A maioría dos templos levantados ou reformados desde o século XVII utilizan a mampostería, neste caso a fachada levantouse íntegramente en sillería de moi boa factura que ennobreceu o edificio.
A igrexa conta con dúas portas laterais con arcos de medio punto, a porta do lenzo norte foi tapiada. Ademais abríronse varias seteiras nos muros laterais que non corresponden coa época da primeira construción.
O edificio cóbrese con tellado a dúas augas, e só conservamos unha parte do texaroz románico no muro norte, con moldura simple. Os canzorros están moi erosionados, con traza en proa e nacela, tan só un parece presentar outra decoración como rol, pero perderon gran parte do relevo.
O detalle escultórico máis interesante é o agnus dei situado sobre o piñón da cabeceira, a representación do cordeiro pascual porta unha cruz no seu lombo e sen dúbida pertence á construción medieval. O historiador Ángel del Castillo, no Boletín da Real Academia Galega de setembro de 1917, cita a presenza dunha palmeada sobre o remate do muro piñón da nave, pero esta desapareceu.
A fachada é de estilo neoclásico, sen concesións decorativas nin motivos escultóricos que impidan unha visión global da súa estrutura constructiva. Está dividida en tres rúas por catro pilastras de pouco resalte que percorren a totalidade da altura do imafronte; levántanse sobre plintos lisos, os dous exteriores rematados en molduras e no extremo do muro dous pináculos piramidais. Na rúa central ábrese a porta principal adintelada, e sobre ela unha ampla fiestra que ilumina o interior da nave.
A espadana levántase sobre unha cornixa moldeada, é esvelta e elegante, con dous arcos de medio punto para as campás e remataba con tres pezas de cantería da mesma factura que as dos extremos da fachada, na do centro lucía unha cruz de metal. O cemiterio parroquial foi realizado fronte á porta principal afogando a visión da fachada, impedindo obter unha perspectiva completa.
O ábsida románica é a parte máis interesante do templo. Accédese a ela a través dun arco de medio punto bastante rebaixado debido a que os muros laterais cederon abríndose na parte superior. Presenta dúas grosas columnas apoiadas de fuste liso e con baseas decoradas con garras. Os capiteis atópanse entre os mellor esculpidos das igrexas románicas de Culleredo, son relevo acusado, de moito vulto, con follas rematadas en espiral, ordenadas en dous niveis. No ábaco de ambos capiteis hai chuspidas figuras de animais fantásticos monstruosos, máis claros na columna dereita
Celas áchase aos pés do Monte Xalo, foi o segundo núcleo de poboación do concello e centro da microcomarca que ocupa o Val de Veiga. Desde o século XVIII celebrábase unha importante feira de gando en Peiro de Arriba, todos os segundos e últimos domingo de mes; pero esta feira perdeu paulatinamente a súa protagonismo en favor da de Vista Alegre.
A advocación parroquial é Sta. María, pero a romaría máis importante dedícase a Sto. Outel (S. Eleuterio), coincidindo co martes de Pascua. A veneración a este santo débese ao seu poder curativo de cans rabiosos e posesos; congregaba a multitude de romeus e aínda hoxe é moi popular.
A igrexa foi construída no máis puro estilo románico, pero a súa fachada foi modificada posteriormente. O interior da igrexa sorpréndenos polo seu aspecto abigarrado: numerosas imaxes, o colorido dos retablos, lámpadas e multitude de obxectos que perturban a visión da súa arquitectura, pero que son a máis clara mostra da relixiosidade popular.
Para unha primeira aproximación, comezaremos polo estudo da súa planta. Templo de nave única e capela maior cuadrangular; no lado norte da nave ábrese outra capela menor, e na cara sur presenta un apéndice destinado á sancristía á cal accédese a través do ábsida.
Para o coñecemento da historia do edificio a maior información obtémola da observación dos muros exteriores. A igrexa ten orixe románico, probablemente de finais do século XII, pero á primeira formulación realizáronselle modificacións que configurou o seu actual aspecto.
A parte máis antiga do edificio corresponde ao testeiro e os muros laterais da nave que chegan prácticamente ata a fachada. O corte dos muros románicos é moi evidente por non estar ben ensamblados cos da fachada, no muro norte a unión fíxose de modo graduado, e no sur o corte é vertical. Os muros románicos presentan contrafortes que chegan ata o texaroz, de base rectangular; estes fanse máis visíbeis no seu muro norte, pois o sur foi modificado ao engadir a sancristía. Os pés da nave carecen deste elemento, xa que é propio das construcións medievais.
Outra cousa que non escapa á visión de calquera observador é a ausencia de canzorros no novo engadido. Os canzorros de Sta. María de Celas son os máis valiosos do municipio, polo seu número e riqueza en variedade de representacións; alternando os de tipo xeométrico con outros con representacións animalísticas e antropomórficas.
O seguinte período constructivo ocúpao a capela situada no muro norte; respecto á súa cronoloxía existen opinións diversas. Ángel del Castillo, baseándose na directriz apuntada do seu arco, a data a mediados do século XVI. Cardeso Liñares discrepa con este autor e afirma que a capela pertence ao primeiro momento constructivo, aínda que mantén que o arco de acceso débese a unha obra posterior de ensanche da mesma; fundamenta a súa teoría en que a fábrica dos muros da capela e o ábsida son similares.
Esta última opinión presenta as súas dúbidas, non parece probable que esta capela formase parte do templo románico, xa que non é habitual este tipo de estruturas, en cambio, é xeneralizada a igrexa de nave única e ábsida cuadrangular. A idea que suscita Cardeso sobre unha capela funeraria que posteriormente foi ampliada, é unha posibilidade, pero non formaría parte do primitivo templo, pois as capelas funerarias son un fenómeno máis serodio, característico do gótico e renacemento.
No muro de pechadura do testeiro ábrese unha fiestra de arco de medio punto que presenta chambrana sobre imposta moldeada e dous arquivoltas, a externa abocelada, con decoración de tacos, e a interior cunha sinxela moldura. O arco repousa sobre catro columniñas acobadadas exentas, con capiteis trapezoidais con decoración vexetal de pouco vulto.
No muro sur existe unha pequena porta con arco de medio punto e tímpano románico. O relevo do tímpano representa unha cruz de extremos trebolados inscrita nun círculo. Esta obra parece saída das mesmas mans que o tímpano da fachada de Oseiro, ao que curiosamente tamén nos remitía a portada de Culleredo. É un traballo prácticamente idéntico ao de Oseiro, o escultor traballa con dous planos: un fondo refundido que deixa en relevo a cruz.
Como fomos vendo nas igrexas románicas xa estudadas, esta de Celas tamén sufriu a perdida da súa fachada medieval. En 1837 abórdase a construción dunha nova fronte máis acorde coas formulacións artísticas da época. Levántase unha fachada de aire clasicista, realizada con sillares de boa fábrica. Consta dun corpo inferior onde se abre a porta principal, adintelada e con molduras en xambas e lintel; encima sobresae un tornachuvias de lonxitude algo maior que esta e sobre ela unha ventá semicircular. A parte superior parte dun entallamento, consta dunha espadana con dous arcos de medio punto e reloxo baixo unha cornixa curva, remata o conxunto un pináculo en bóla cunha cruz de metal. O corpo inferior e superior únense mediante dous aletóns con ornamentos nos seus extremos que se repiten na imposta superior e remate de fachada.
A última obra de importancia acometida, foi a sancristía que data de 1909, anexa ao muro sur, con acceso desde a capela maior e desde o exterior. É unha construción de menor calidade realizada en mampostería de pedra local.
A igrexa posúe unha nave ampla pola cal accédese á capela maior e a lateral ou das Ánimas. A capela maior presenta un arco triunfal de medio punto que dá orixe a unha bóveda de canón de fondo plano. Os arcos faxóns repousan sobre catro semicolumnas de fuste liso e basea ornada con bólas. Os capiteis mostran un traballo moi similar, con follas moi simétricas en forma de lingüeta, decoradas con bólas. Unha imposta percorre os muros do ábsida decorada cunha simple incisión.
No muro sur do ábsida un arco de medio punto comunica coa sancristía, arco dun antigo sepulcro que foi reaproveitado para este fin. A clave do arco ten o relevo dun helmo con plumas, datado por G.-Ledo en torno ao século XVI.
Capela das Ánimas está situada no muro norte. Presenta un arco apuntado dobre moi ancho, que repousa sobre unha imposta sen decoración e está cuberta por un teitume de madeira.
No interior non existen máis detalles de interese, pero debemos mencionar algunhas obras que foron trasladadas ao pazo que existía anexo á Torre de Celas. Segundo Ángel del Castillo, Javier Ozores señor de Vinseira, apropiouse da pía bautismal da parroquia, que era de estilo románico de forma semiesférica con gallóns a cicel e cruces de malta. Ademais, tamén conservaba nas súas posesións dous sarcófagos: un antropomorfo e unha lápida con escudos nobiliarios e lenda escrita en carácteres romanos.
É unha obra de estilo barroco realizado na primeira metade do século XVIII. Se se quere observar o retablo tal como foi deseñado, teremos que suprimir mentalmente a decoración engadida contorna ás fornelas, que estraga a estética barroca, especialmente a central con cores rechamantes que desvía a nosa atención.
O retablo adáptase perfectamente ao muro do ábsida, consta dun bancal e dous corpos divididos verticalmente en tres rúas, o piso superior é de forma semicircular ocupando todo o muro. O corpo principal se estrutura mediante catro columnas salomónicas con capiteis corintios, profusamente decorada con follaxe que enche case a totalidade da superficie. As fornelas foron convertidas en vitrinas pechándoas con portas de cristal, a fornela central aséntase sobre cinco chanzos, nun nivel máis elevado que as dúas laterais e con arco trilobulado que se apoia sobre catro columniñas.
O ático levántase sobre un entallamento decorado con grilandas vexetais, que se interrompe polo arco de camarín central que invade o seu espazo, isto responde ao gusto barroco pola liberdade de deseño e ruptura de marcos. O ático non posúe fornelas, pois a súa función é pechar o conxunto adaptándose á bóveda románica.
A ambos os dous lados do arco de acceso da capela maior, existen dúas retablos xemelgos de estilo barroco, aínda que máis tardíos que o anterior. Constan de tres pisos: predela, corpo principal dunha soa rúa e ático. O corpo principal presenta unha fornela con fachada de arco de medio punto entre estípites de capiteis compostos que avanzan cara adiante, creando sensación de movemento. O ático é unha complicada sucesión de planos e contraplanos que reproducen a técnica de placas, tan característica da arquitectura barroca galega.
O retablo que acolle a imaxe da Inmaculada foi modificado para adaptarse ao gran tamaño da escultura. No outro se expón a imaxe máis popular, Sto. Outel.
Aínda que os retablos son unha mostra interesante da arte barroco, as imaxes que se conservan no templo son máis recentes e pouco significativas. Entre elas citamos varias que datan do século XIX: S. Eleuterio, S. Antonio, S. Roque e S. Xosé, ademais un Cristo crucificado situado na capela das Ánimas.
S. Salvador de Orro é a última das igrexas románicas na que nos imos a deter, desgraciadamente é a que sufriu as reformas máis agresivas e, consecuentemente, a que en menor medida conserva a súa primitiva estrutura medieval.
É un edificio de pequenas dimensións e que actualmente presenta unha contorna moi alterada, rodeada por inmobles industriais e próxima a diversas vías de comunicación como a nova autovía, a estrada e a vía do ferrocarril. De todos os xeitos, mantén parte do seu adro onde se pode contemplar un dos máis belos cruceiros do municipio.
A historia da igrexa ten a súa orixe no século XII, e aínda que non se dispoña de documentación respecto diso podemos precisar a súa cronoloxía dentro dos últimos decenio do século. A remodelación acometida variou notabelmente a súa fisionomía: perdeu a fachada orixinal, engadíronse novos corpos ao conxunto inicial e ata foi alterada a capela maior, elemento que non adoita variar substancialmente, pero que aquí foi alterado para elevar a altura dos seus muros, desaparecendo parte dos canzorros e texaroz románico.
A planta no momento do seu edificación comprendía unha nave e unha ábsida rectangular, pero en 1793 engádeselle no muro norte e outra no muro sur.
Os muros difiren segundo a época de construción, así temos sillares no testeiro románico, mampostería en capelas laterais e sillares de grandes proporcións e bo corte na fachada. Esta zona é rica en granito, existen varias canteiras nas proximidades e a dispoñibilidade de material permitiu a construción con robustas pezas de cantería. O emprego de materiais locais na arquitectura románica convértea nun fenómeno totalmente harmónico coa paisaxe, como o é a arquitectura tradicional, por iso que ningún estilo artístico ten calado tan fondo no noso pobo como o románico.
Accédese ao interior a través da porta situada aos pés da igrexa, adintelada e sen decoración en lintel ou xambas. Desde a nave penétrase na capela maior a través dun arco triunfal de medio punto que se sustenta sobre dúas semicolumnas apoiadas. Os capiteis posúen relevos de decoración vexetal, organizada en dous niveis: o inferior de palmetas e o superior con S que parten do centro e se enroscan cara aos extremos. Este tipo de capiteis é bastante inusual pola súa composición complexa e elaborada, o que nos leva a situarnos nun período serodio dentro do estilo románico.
No muro sur ábrese outro arco que acubilla un retablo adaptado ao marco arquitectónico, do cal falaremos máis adiante.
A cuberta carece de abovedamentos, é de tella a dúas vertentes e debido ás reformas citadas só conserva parte do texaroz orixinal no muro sur, oculto no interior da sancristía. O tellado esténdese sobre as construcións anexas, outorgándolle maior uniformidade ao conxunto.
A fachada é un simple muro sen decoración, a máis modesta da zona, culmina cunha espadana dun só arco, sobre cornixa moldeada , rematada cunha cruz de pedra.
O historiador Cardeso Liñares foi o descubridor da autoría deste retablo, aceptado xa como obra de José Ferreiro, o escultor galego de máis relevancia do século XVIII.
Cardeso chegou a esta conclusión grazas á análise formal da obra e ao estudo dos libros da parroquia veciña de Loureda (Arteixo). Curiosamente foi a admiración do retablo de Orro o que provocou que o párroco de Loureda decidísese a encargar a este mesmo escultor un retablo para a súa igrexa; toda esta información debémoslla ao cura párroco de Loureda, D. Francisco Ventura Valeiro que en 1863 preocupouse por recoller estes datos.
Ferreiro (1738-1830) naceu en Noia e formouse no taller que o escultor J. Gambino posuía en Santiago. Casouse coa súa filla e cando el morreu fíxose cargo do taller, realizando encargos para toda Galicia. As obras saídas deste taller foron numerosísimas, e, aínda que non todas procedían das mans do mestre, estaban baixo o seu supervisión; a isto debemos engadir a súa lonxevidade, dado que morreu á idade de 92 anos.
Ferreiro é o maior expoñente do período de transición entre o barroco e o neoclásico; formouse no barroco pero foi capaz de asimilar as novas formulacións neoclásicas. Entre as súas obras máis sobresaíntes está o conxunto escultórico do Pazo de Raxoi en Santiago, diversos traballos para as grandes ordes relixiosas galegas nos mosteiros de S. Martín Pinario, Samos, Sobrado, ... ou innumerábeis retablos e imaxes espalladas por toda Galicia.
O retablo da Transfiguración de Orro pertence á súa primeira época, que comprende desde a súa formación con Gambino, ata a morte deste en 1775. Esta etapa caracterízase polo influxo do seu mestre e o gusto italianizante transmitido por el. Aínda pervive o aire barroco no tratamento das roupas, moi movidas e angulosas e na disposición das figuras en posturas forzadas con abundantes escorzos.
O retablo consta dun único corpo no que se mostra a escena da Transfiguración, xalonada por dous pares de columnas de orde xónico que sosteñen un frontón curvo sobre un entallamento con molduras sobredouradas. A escena organízase en dous grupos diferenciados: a parte inferior representa aos apóstolos Pedro, Paulo e Santiago, nunha contorna natural, e na parte superior atópase Cristo acompañado de Elías e Moisés, as tres imaxes sobre peanas con nubes. Os grupos se contrapoñen estéticamente, utilizando a luz como elemento diferenciador, así a zona inferior é moito máis pobre en luz, mentres que a superior dotouse de maior luminosidade, efecto que busca ademais unha correlación simbólica, Cristo irradia luz (a utilización dos raios será unha constante na obra de Ferreiro). A comunicación entre ambos grupos conséguese pola disposición das imaxes inferiores que alzan a súa mirada para dirixir a nosa atención cara á figura central: Cristo.
O retablo conserva moitos dos postulados barrocos, como a teatralidade, as rebuscadas pouses das figuras que se retorcen para admirar a Cristo, e en efectos como o da imaxe divina situada sobre Cristo, que se asoma de medio corpo, coma se atravesase o pano do retablo (constante na obra do escultor barroco Simón Rodríguez).
Desde logo é un orgullo contar con tan valiosa obra no noso concello, e sería de agradecer que se lle prestase maior atención da que se presta, pois a súa conservación periga polas características da igrexa.
Está situado baixo o arco do muro norte, dedicado á Virxe Peregrina, cuxa imaxe atóparse exposta na fornela central. O retablo consta dun frontón curvo que repousa sobre un entallamento, soportado por dúas columnas de capiteis xónicos. Sen dúbida o artista tomou como referencia o retablo maior, pero evidentemente a súa calidade é menor.
Cristo crucificado: O tempo fixo mella nesta obra que se conserva en mal estado, a escultura está mutilada, carece de brazo dereito, o brazo esquerdo está mal ensamblado e o pano púdico perdeu o cordón que o sostiña. É un Cristo sereno, repousa a súa cabeza sobre o ombreiro e está cravado con tres cravos, un en cada brazo e outro nos pés. O pano anoa na cadeira dereita, o tecido dá a sensación de estar amidonado, cunha textura grosa e pregamentos angulosos que se separan do corpo. Tamén chama a atención o modo de tratar a musculatura, esaxeradamente voluminosa. Todas estas característica descritas levan a situar a obra cara á segunda metade do século XVII, en pleno esplendor deste tipo de representacións.
Outras imaxes que se atopan no templo son: S. Martín, S. Roque, Santiago e a Virxe do Rosario.
Situado no atrio da igrexa, é o cruceiro máis antigo que se coñece no concello, segundo reza unha inscrición no mesmo. Aínda que os cruceiros da comarca son polo xeral pobres en decoración figurativa, limitándose a unha cruz espida sobre unha columna prismática, este de Orro posúe a representación de Cristo crucificado por unha banda e a Virxe na cara que mira ao templo. A cruz levántase sobre unha columna de sección octogonal con capitel, é de estilo neoclásico, situada sobre un pedestal de lousas de granito.
A igrexa de Sueiro pertence ao grupo de igrexas construídas ao longo dos séculos XVII e XVIII, baixo postulados clasicistas que perviviron ata o século XIX. Moi similar á de Ledoño, Veiga, S. Martín de Sésamo... entre todas elas a de Sueiro é a de maiores dimensións e de traza máis coidada.
A súa construción comezou no século XVII, probablemente sobre os cimentos dun edificio máis antigo, a Capela da Santa Cruz é a parte máis antiga, data de 1661. En 1891 realízanse aínda obras na súa capela maior e fachada, data que figura nunha inscrición na clave do arco de devandita capela, e confirmado polos libros de fábrica.
A planta responde á estrutura característica da igrexa rural moderna, nave única e ábsida rectangular diferenciado polo seu menor anchura. A esta formulación básica a maioría destes templos incluíron unha sancristía, neste caso no muro sur, necesaria para os servizos parroquiais. Ademais como podemos observar na planta, a igrexa de Sueiro conta cunha capela menor no seu muro norte, tamén cuadrangular.
Os muros foron realizados en parte en mampostería, en parte en sillería de ben cortada e regular, isto é unha peculiaridade nada corrente, pois aínda que os templos medievais levantábanse con sillería, durante a Idade Moderna xeneralízase o uso de mampostería, debido á súa economía. De todos os xeitos, seguindo os modelos do momento só se deixan á vista os elementos maior ou críticos da construción, como xambas, intersección de muros, arco triunfal, o texaroz e a espadana.
O interior preséntase moi amplo e ben iluminado, sen elementos que impidan a visión do altar desde calquera punto da nave. A capela maior diferénciase cun arco de acceso e o abovedamento da súa cuberta, a única desta época de todo o municipio.
Dous sobrias pilastras de gran altura soportan o arco de medio punto, como xa dixemos, é na súa clave onde figura a data da obra. Unha imposta marca o arranque da bóveda, baixo ela ábrense dous vans e xa na parte superior outros dous, os que asegura a perfecta iluminación do ábsida.
No muro sur atopamos a Capela do Triunfo da Santa Cruz. Do mesmo xeito que a capela maior, presenta con arco triunfal sobre dous pilastras. Tamén se cobre con bóveda de canón, cunha imposta moldeada que percorre os muros da capela. No lenzo oeste da capela ábrese un arco de medio punto, construído probablemente con finalidades funerarias; e ao fondo do ábsida outro arco similar que acollía un retablo que foi retirado.
A fachada aínda que moi similar a outras da zona, destaca pola súa esveltez e a magnífica espadana que a culmina. Nela ábrese a porta principal, adintelada e sobre ela unha fiestra ampla. Os extremos laterais ornaméntanse con pezas de cantería rematadas en bóla. A espadana totalmente realizada en cantería de perfecto corte, acubilla dúas campás baixo senllos arcos de medio punto, sobre este levántase outro corpo separado por unha imposta moldeada cunha troneira e dous detalles decorativos similares á peza que coroa o conxunto onde se sitúa a cruz de metal.
O retablo divídese horizontalmente en tres partes: predela, corpo central e ático e horizontalmente o seu corpo principal en tres rúas. O corpo central, de dimensións maiores que as laterais, acolle unha fornela con arco de medio punto e cuberta de cascarón. As rúas laterais están ocupadas por dous pares de columnas de orde composta e base tórica. As rúas laterais avanzan sobre o pano central, creando contraste lumínico e sensación de movemento que é aínda máis evidente no entallamento superior debido ás molduras sobredouradas. A predela tamén mostra a diversidade de planos alternantes, as rúas laterais están conformadas por dúas plintos de gran volume con decoración de rocalla, sobre os que se levantan as columnas; a rúa central queda así nun plano retrotraído. Este xogo de panos e contrapanos vese completado cos paneis curvos que pechan as rúas laterais cara ao muro do altar. O retablo coróase cun ático de frontón curvo que ocupa a rúa central, decorado cun fondo que irradia haces de luz divina.
Este retablo é o máis valioso dos que se conservan na igrexa e un dos mellores do noso concello. A arquitectura do retablo bebe aínda de fontes barrocas: gusto polo claro-escuro, planos asimétricos e movemento de panos. Pero a obra liberouse do horror vacui e da profusión decorativa que impedía a visión das estruturas, propio do barroco. En Galicia o Neoclásico aparece no século XVIII, pero vai ser un proceso lento no que as novas formulacións aos poucos fundiranse coa pervivencia da tradición barroca, tan arraigada na arte galega.
A ambos os dous lados da nave existen dous retablos xemelgos, moi similares aos de S. Martín de Sésamo. Son retablos simples, sen divisións verticais, cunha única rúa e tres corpos: predela, corpo principal con columnas xónicas e ático de frontón curvo con s aos lados. Enmarcados na corrente estilística neoclásica, datados na segunda metade do século XIX.
As imaxes de Sueiro pertencen na súa maioría ao século XIX e XX, son esculturas realizadas nun estilo ecléctico, propio do período de entre séculos. Algunhas destas imaxes son: Virxe das Neves, S. Estevo, S. Roque, S. Antonio, ...
A única escultura anterior a esa época é o Anxo Custodio, obra datada no século XVII. Aparece representado como espírito protector infantil, tendendo o seu brazo sobre o ombreiro dun neno. É unha imaxe curiosa, pois aínda que os anxos son representados frecuentemente, fano como figuras accesorias e en poucas ocasións de modo individual. A talla mostra un anxo humanizado e corpulento, con grandes ás, aínda que a imaxe foi mutilada perdendo unha delas.
Aínda que os cruceiros da comarca son polo xeral pobres en decoración figurativa, limitándose a unha cruz espida sobre unha columna prismática, este de Orro posúe a representación de Cristo crucificado nunha cara e a Virxe na que mira ao templo. Segundo reza unha inscrición no propio cruceiro, foi realizado en 1750, dato que serve de referencia para a datación doutros cruceiros similares da zona.
A igrexa parroquial de Sésamo está situada no centro da poboación, na ladeira do Monte S. Cosme; sen dúbida , a distancia entre esta e a antiga ermida de S. Cosme, motivou a construción dun templo nun lugar máis accesible e próximo aos fregueses. Por outra banda, a ermida precisaba ser ampliada pois as súas dimensións eran moi reducidas para realizar as funcións parroquiais.
Este novo templo foi levantado no século XVIII, entre os anos 1744 1804, sobre os cimentos dunha antiga capela que nos arquivos parroquiais é denominada capela de S. Antonio, a cal, ademais, servía de cemiterio.
Para unha primeira observación do edificio deterémonos na planta. Componse dun corpo principal rectangular, que alberga a nave, con acceso principal na fachada e unha porta menor no lateral; e o testeiro cuadrangular, que se prolonga cara a sancristía, a cal dispón doutras dependencias pegadas de modo irregular.
O seu exterior é sobrio e austero, carente de decoración nos muros e fachada. O material utilizado é a pedra local de tamaño e forma irregular, mampostería recebada e encalada, agás as partes máis nobres como a fachada ou elementos sustentantes, coa fin de dotar de maior robustez ao edificio. A fachada remátase cunha espadana que cobixa un dobre campanario con arcos de medio punto.
Data de 1801, realizado por D. Juan Pernas, escultor coruñés. Consta de predela maciza, corpo principal dividido en tres rúas e ático dunha soa rúa que se corresponde coa central do corpo principal. Retablo de gusto neoclásico, sen regustos decorativos, columnas de corte clásico de orde corintio que estructuran a obra. O ático presenta columnas do mesma orde e dúas aos lados que serven de nexo co corpo inferior, nos extremos dous xarróns pechan a composición. As dúas fornelas, central e superior, teñen fachada con arco de medio punto sobre pilastras.
Son máis serodios, de mediados do século XVIII, pero o seu deseño retoma formulacións moi similares ao retablo maior. Son de traza sinxela, con predela, corpo dunha soa rúa e ático con S, separado do corpo central por molduras similares ao retablo da capela maior. Igual que este o espazo é compartimentado por columnas, neste caso con capiteis xónicos, que acollen a fornela onde se instalaron as imaxes dos santos médicos.
Estas esculturas proceden da ermida de S. Cosme pero desde o traslado da sé parroquial permanecen depositadas neste templo, desde onde se levan en procesión todos os anos para a celebración da romaría.
As imaxes son prácticamente idénticas, a única diferenza son os obxectos que portan nas súas mans, atributos que fan referencia á súa profesión, un sostén un libro e o outro un recipiente farmacéutico. Polo tratamento dos panos, a actitude hierática dos rostros e a postura, podemos situalos cronolóxicamente nunha data posterior á metade do século XVIII.
Santiago de Castelo reproduce a tipoloxía característica das igrexas rurais erixidas durante os séculos XVII e XVIII, como o son tamén a de Ledoño, Veiga, ou Sésamo. Ademais do templo parroquial esta parroquia posúe unha ermida dedicada a S. Ramón, levantada no lugar onde existiu unha dedicada á Virxe do Vao.
A planta consta de dous corpos apenas diferenciados, nave e ábsida, aos que posteriormente engadiuse un anexo para destinalo a sancristía.
Os muros son de mampostería, reservando o emprego de sillería de granito para os puntos constructivos máis críticos: portas, fiestras, espadana e esquinais. Tan só os elementos realizados en cantería deixáronse á vista os demais foron recebados e encalados.
A fachada acolle a porta principal e unha fiestra que permite iluminar a nave. As xambas da porta son de sillares ben labrados, e prolónganse ata a fiestra situada sobre ela, continuando ata a parte superior do imafronte en dúas faixas verticais.
A única concesión ornamental que conta a fachada constitúea o seu remate e espadana que acubilla dúas campás e é coroado por un catavento de metal e unha cruz.
O interior correspóndese coa sobriedade do exterior, unha espazosa nave separada da capela maior por un amplo arco de medio punto moldurado que presenta unha discreta imposta no seu arranque.
Un retablo ocupa totalmente o fondo da capela. Presenta un corpo central que avanza sobre os laterais, que apenas sobresaen da liña do muro. Referirémonos ao corpo central como un retablo independiente, xa que os elementos laterais son un engadido.
Levántase sobre unha predela e consta de corpo dun nivel e ático. Catro columnas xónicas dividen o cuerpo principal en tres rúas, dúas menores e unha central máis ancha cunha fornela refundida baixo un arco de medio punto e con cuberta de cascarón nervada. O ático levántase sobre un entablamento moldurado, cunha única fornela, tamén arcada, entre dúas pilastras unidas por un entablamento rematado por molduras curvas que se xuntan no centro. Dúas guirnaldas douradas unen o ático e os extremos do corpo principal, rematado nos extremos por dous xarróns decorativos.
O retablo é de estilo neoclásico e, aínda que pervivan resabios barrocos, soubo plasmar o espírito dezaoitesco da Ilustración imposto desde a Academia de S. Fernando. Esta institución era clara nos seus postulados sobre técnica e materiais, excluíndo o emprego da madeira policromada en favor de materiais nobres como a mármore. Neste retablo temos unha das solucións máis recurridas polos escultores galegos; todo o conxunto foi pintado en tonos brancos veteados, imitando a cualidade da mármore, e sobredourando os elementos decorativos como molduras, capiteis e remates.
O retablo acubilla en total oito imaxes, pero a mayoría son recentes; destaca o Santiago Peregrino situado na fornela central, S. Brais e S. Xosé. Ningunha delas puido ser datada documentalmente por non figurar nos libros parroquiales.
S. Brais é representado coa mitra e botándose a man á gorxa, símbolo do poder curativo para estes males. A escultura de S. Xosé é unha talla popular cargada de inxenuidade, resaltando polo seu aspecto robusto e hierático. O Santiago Peregrino móstrase en actitude de camiñar, respectando todos os atributos que lle son propios. bordón, chapeu de á ancha, zurrón, ...
Santiago matamouros: Imaxe procesional de Santiago ecuestre, iconografía moi estendida en Galicia desde o século XVIII, moi similar á do Burgo, aínda que proveña dun período máis serodio. Esta de Castelo data de 1877, o seu estado de conservación é malo, precisaría dunha limpeza e repintado.
Virxe do Corpiño: Do mesmo xeito que a anterior non permanece exposta permanentemente na igrexa. Foi adquirida a un artista santiagués en 1791. O máis curioso desta representación da Virxe é a vestimenta pola vella das mulleres da época.
A parroquia de Veiga está situada nas proximidades do rio Valiñas, no corazón do val que lle dá nome; é a única igrexa que se atopa illada da poboación e é filial da de Ledoño desde o século XIX.
En Veiga celébrase o "entroido" máis popular do municipio, coincidindo coa festividad de S. Brais, a esta romaría acoden gran número de "choqueiros". Outra tradición típica desta parroquia é a "festa do ramo", na cal participaban os membros da cofradía de S. Silvestre, o que é o mesmo que dicir todas as familias da parroquia. Cada ano rotativamente un cofrade elaboraba un ramo, en realidade un pan de ovo adornado con doces, o oficial debía regalarselo ao cofrade que tomaría o posto de oficial ao ano seguinte. Esta tradición non é exclusiva desta parroquia, celébrase en moitos lugares de Galicia, pero se foi perdendo co paso dos anos.
Conta con cemiterio e un cruceiro nas inmediacións e outro na encrucillada do camiño; ademais, conserva dúas píaas bautismais a ambos os dous lados da porta principal.
A igrexa foi construída no século XVIII, en torno a 1760-1770, e a súa fachada foi remodelada en 1910. Non aporta nada novo ao estudo da arte relixiosa de Culleredo pois é moi similar á de Ledoño ou Castelo, sen ningunha particularidade destacábel.
A igrexa presenta unha planta con tres corpos: a nave, capela maior rectangular e a sancristía. O acceso faise a través dunha porta adintelada situada aos pés, pero tamén posúe unha porta menor na cara sur, protexida cun pequeno cuberto. A cuberta é de tella a dúas augas, prologándose sobre a sancristía.
O retablo maior de Veiga consta dun corpo principal dividido verticalmente en tres rúas con senllas fornelas, onde se atopan expostas as imaxes de S. Silvestre, S. Antonio e S. Brais. Non é un retablo valioso, como tampouco o son as súas imaxes, as tres fechadas na segunda metade do século XIX: S. Silvestre, 1878; S. Blas, 1877 e S. Antonio, 1855.
A escultura máis interesante é o Cristo crucificado, iconografía que alcanzou o seu apoxeo durante a época contrarreformista, moi utilizada para os pasos procesionais.
A parroquia de Ledoño está situada na zona sur do concello, a súa igrexa está situada no centro do núcleo de poboación. É moi similar ás outras igrexas realizadas no século XVII. A súa construción data de 1771, aínda que existía unha edificación de 1696, o seu aspecto actual débese a esta reconstrución.
Conta cun adro pechado por un sinxelo muro que pecha ademais o cemiterio parroquial, onde se conserva un sinxelo crucero con mesa.
A planta do templo posúe tres corpos, ábsida, nave e unha construción encostada, destinada á sancristía. Os muros foron realizados en mampostería de pedra local, deixando só ao aire os esquinais dos muros, o resto foi recebado e encalado.
A entrada está situada aos pés do templo, por medio dunha portas adintelada con xambas e dintel de sillería. Sobre esta ábrese unha ventá e unha inscrición na que figura: "ano 1929", data na que se acometeron diversas obras de mantemento do inmoble.
A sobriedade da fachada só se ve rota pola súa espadana, que acolle o campanario, con dous corpos separados por unha imposta: o inferior con dous arcos de medio punto e o superior rematado por unha cruz de metal.
Non conserva obras de notoria antigüidade, os retablos datan do XX (1929) e as imaxes de finais do século XIX. A imaxe patronal é de gran tamaño, realizada en madeira policromada, sen especial interese artístico.
A igrexa de Almeiras áchase situada sobre un alto desde o cal domínase a desembocadura do río Mero na ría do Burgo, unha paraxe de singular beleza, moi alterada nos últimos anos pola construción do aeroporto de Alvedro e as vías de acceso a este.
Sabemos que con anterioridade existiu outra igrexa que estaba situada na ladeira que mira á ría, pero, agás un debuxo, non se conserva ningún documento nin vestixio de tal edificación.
Baixo o coro deste templo foi achado un sarcófago do século XV cunha lápida co relevo dun cabaleiro con armadura que actualmente se conserva no Museo Arqueolóxico da Coruña.
A actual igrexa parroquial é unha das máis recentes do municipio, construída no século XIX, segundo a inscripción da súa fachada, en 1859. En 1936 foi incendiada, destruíndose case por completo, así foi recollido nos arquivos parroquiales:
Ata 1937 non se comezarán as obras de retirada de escombros e reconstrución, realizadas "voluntariamente" polos feligreses. En 1941 o estado do templo era aínda ruinoso polo que se solicitou a colaboración das familias enriquecidas da parroquia, que contribuíron con achegas en metálico, imaxes e obxectos de uso litúrgico.
O edificio presenta unha nave cuadrangular e cabeceira apenas diferenciada, constituíndo un único corpo, ao cal foron engadidas as sancristía e outras dependencias auxiliares. Os muros son de mampostería de pedra local, reforzado con sillares nos puntos claves da edificación como a intersección de muros e abertura de vans. Por esta razón os muros foron recebados e encalados tanto no seu interior como no exterior, deixando só á vista os elementos realizados con sillares de granito. Múltiples fiestras foron abertas nos muros da nave e ao fondo da ábsida, garantindo a iluminación no interior.
É unha edificación que segue formulacións modernas, unha arquitectura en certo xeito funcional, pero ancorada no estética clasicista; un templo de espazos amplos e ben iluminados que permite seguir as celebracións relixiosas a gran número de fieis.
A fachada carece de concesións decorativas, a espadana é o elemento máis destacábel do conxunto. Dividida en dous corpos por unha imposta, no inferior áchanse dous arcos de medio punto que acubillan as campás e no superior unha pequena troneira, con pezas decorativas de cantería nos laterais e remate.
As antigas imaxes de Almeiras desapareceron no incendio de 1936, tan só algunhas foron rescatadas das chamas, en estado moi deteriorado. As que hoxe se conservan son recentes, e foron doadas polos veciños ou por institucións, tal é o caso da imaxe patronal de S. Xiao que se obtivo grazas á mediación de D. Julio Wais Sanmartín. Outras imaxes adquiridas tras o incendio son a Inmaculada, S. Xosé, ou o Sagrado Corazón, ningunha delas especialmente destacábel.
A igrexa de Vilaboa e a de Tarrío son os exemplos máis recentes de arquitectura relixiosa en Culleredo. A actual igrexa parroquial de Vilaboa foi edificada nos primeiros anos da década dos 60 e concluída en 1963. Non mostra ningún atractivo especial desde o punto de vista artístico, pero nos extremos do cruceiro e baptisterio loce tres pinturas realizadas por Urbano Lugrís, en 1964, de gran valor artístico.
Lugrís naceu na Coruña, aproximadamente en 1907, descoñécese a data exacta. O seu pai, o escritor galeguista Manuel Lugrís Freire, introduciu ao seu fillo no ambiente intelectual coruñés de principios de século. Urbano Lugrís fórmase en contacto coas vanguardas europeas, e dentro do mundo musical, artístico e literario que serán fonte da súa obra.
Se tivésemos que definir a súa obra cunha soa palabra, esta sería "fantasía"; foi inxustamente denominado o "Dalí galego", pois nunca tivo como referencia ao gran pintor catalán, senón que ambos creadores beberon do surrealismo do italiano Patinir, asimilándoo cada un ao seu modo. As características pictóricas da súa obra son a perfección do debuxo, a predilección polas cores frías (especialmente o azul), e unha temática variada cargada de simbolismos de inspiración mitolóxica. A súa obra non ten límite: realiza encargos para institucións ou bancos, á vez que ilustra libros e decora innumerábeis tabernas e restaurantes coruñeses.
As táboas de Vilaboa denotan un perfecto dominio do trazo e do tratamento da luz, combinando maxistralmente a estética vanguardista coa temática relixiosa. O Calvario e Descanso na fuxida a Exipto son unhas magnificas mostras da nosa pintura contemporánea deste século.
A arte civil comprende unha variadísima produción artística, que abarca desde a época prehistórica ata os nosos días. A súa diversidade é maior, a finalidade depende do momento histórico e das pretensións dos seus artífices. O patrimonio histórico-artístico de carácter civil é menos numeroso que o relixioso, aínda que os dous monumentos máis representativos do concello pertencen a este apartado: Ponte do Burgo e Torre de Celas.
Algúns aspectos da arte civil xa foron abordados no estudo realizado sobre a arquitectura tradicional, como obras de tipo público entre as que se atopan os muíños e as fontes. Nalgúns casos resulta difícil sinalar a liña entre o que é arte relixiosa e civil, pois moitos dos que vestixios prehistóricos naceron como culto funerario e en cambio agora son considerados parte do patrimonio arquitectónico civil.
As primeiras pegadas de presenza humana en Culleredo corresponden a este período, xa que non existen achados que verifiquen a súa existencia durante o paleolítico. Isto pode ser debido a mobilidade dos primeiros poboadores, aínda que diversos achados en zonas próximas como o areal de Baldaio, permiten supoñer que a franxa costera contorna á actual A Coruña estaba habitada.
Durante o neolítico descende a mobilidade territorial, é un fenómeno progresivo que irá restrinxindo paulatinamente as áreas de caza e recolección. Neste momento o home aséntase nun lugar máis ou menos fixo, vincúlase á terra, e deixa de ser invisíbel na paisaxe, transfórmaa e acomódaa ás súas necesidades, en definitiva a humaniza. O fenómeno de poboamento megalítico-neolítico vai ter a súa continuidade ata os nosos días, formas de hábitat latentes na estrutura de poboamento rural.
Os monumentos megalíticos teñen a súa localización en lugares elevados, lugares visíbeis desde os que se abarcan unha panorámica ampla. Non concordan cos espazos destinados aos asentamentos, nin como parecería obvio, próximos a canteiras que aportasen o material para a súa construción. Todo isto lévanos a pensar nunha motivación relixiosa. Esta teoría baséase no desexo do home por deixar o seu impronta sobre o territorio ao cal pertence e que considera dominio da súa comunidade, cambiando o seu papel de dependencia polo de protagonismo.
Os túmulos megalíticos son denominados "mámoas", medoñas, antas, medorras... Son monumentos funerarios que poden acoller varios enterramentos con ou sen enxoval funerario (útiles de pedra, adornos corporais, obxectos de metal, cerámica...).
A observación destes monumentos aporta interesantes datos sobre a súa sociedade: o esforzo humano que require o transporte e construción implica a existencia dunha xerarquización social de tipo relixiosa ou civil, e a especialización de grupos sociais en labores concretos, unha estratificación social tamén palpábel nos enxovais.
A estrutura dos túmulos é variábel, na súa forma máis complexa componse dun anel peristalítico que o delimita, un adro pavimentado no que se poden aparecer figuras antropomorfas, un corredor de acceso e a cámara, recuberto todo iso por unha capa de pedra a modo de coiraza protectora do enterramento.
As tipoloxías das antas evidencian o seu proceso evolutivo:
-Antas simples. De pequeno tamaño e planta poligonal sen corredor, propias do megalítismo inicial, 3.500-3.000 a. c.
-Antas con corredor. Planta poligonal ou circular con corredor de acceso, megalítico medio, 3.000-2.500 a. c.
-Cistas megalíticas. As máis sinxelas e de menor tamaño, de planta rectangular, corresponden ao período final, entre o 2.500 e 2.000 a.c.
En Culleredo atopamos dous xacementos de gran importancia: un situado no monte Xalo, no sur do concello; e a necrópole da Zapateira, na confluencia dos municipios da Coruña, Arteixo e Culleredo.
No límite dos concellos de Carral e Cerceda atópanse numerosos bloques graníticos (penas, penedos, peneiras,...) que foron bautizados con curiosos nomes de forte significación mítica como: Pedra do Tesouro, Pedra da Cadea de Ouro, Pedra Laxeira, Porta do Inferno....
O arqueólogo L. Monteagudo localizou en 1950 varias mámoas de gran tamaño ao sur da cota 527, xa destruídas; e en 1973, outras de menores dimensións ao sureste da cota 513, compostas por pedras de pequeno tamaño. Estas mámoas sitúanse próximas a un camiño procedente do Castro do Elviña, con dirección norte-sur por Orro, Bregua e Ledoño ata o Monte Xalo, continuando ata Gustovedro.
A alineación de mámoas ao longo de vellos camiños é un fenómeno habitual nas necrópoles megalíticas: camiños funerarios. Este dato é de vital transcendencia para a comprensión da historia das vías de comunicación, pois a súa existencia verifica a pervivencia ao longo da historia dos camiños prehistóricos existentes aínda antes do trazado das calzadas romanas e reutilizados como camiños reais na época moderna.
A primeira excavación foi realizada en 1935 por varios membros da Sociedade coruñesa "Amantes do Campo", entre os que estaban Francisco Vales Villamarín, Inocencio Pardo Aburto, Enrique Monteagudo García, Manuel Insua,... Esta necrópole foi estudada por Luís Monteagudo García, que a localiza ao longo dunha meseta de dous quilómetros e medio, limitada ao norte polo arroio de Rutis e ao sur polo de Trabe, e cunha altitude media de 220 m. Disponse ao longo dun camiño de carro que comunicaba a parroquia de Rutis e Uxes.
A necrópole áchase na confluencia dos concellos de Culleredo, A Coruña e Arteixo. Gran número de mámoas localízanse nos límites municipais e son utilizadas con marcos para a delimitación dos mesmos, noutras ocasións trasladáronse para sinalar límites de leiras e propiedades privadas.
O total de mámoas localizadas foi de trinta e tres, delas dezanove no término municipal de Culleredo. Monteagudo dividiu a necrópole en seis sectores:
A- Fonte de Ouro.
B- Leira de Cachafeiro.
C- Montes da Zapateira e Monte da Arca. Contorna do Trabe.
D- Monte de Cambás.
E- Monte Aberto.
F- Monte de Orro.
A totalidade dos túmulos foran expoliados facía séculos para extraer as lousas que eran reutilizadas en novas construcións, por iso desapareceron a maioría das lousas e tampouco foron achados enxovais. En xeral son de pequenas dimensións, con diámetros que van desde os 10 m. A mámoa máis grande áchase no concello da Coruña, no Monte da Arca en terreos do Club de Golf, no plano figura co nº 28; foi sometida a unha escavación de urxencia no ano 1976, pois ía ser achanzada por esixencias do campo de golf.
Sobre a cronoloxía desta necrópole Monteagudo conxectura a súa pertenza á etapa final do megalitismo por tratarse de pequenas mámoas ou cistas; pero carecemos de datos suficientes para aseguralo, pois non se acharon obxectos que axuden a determinalo con exactitude.
Foi achado nas augas do río Mero, e consérvase actualmente no Museo Arqueolóxico da Coruña. É un puñal do Bronce Final datado en torno ao século VII a.c., precursor dos puñais de antena propios da época castrexa, así chamados polas prolongacións que saen da base da empuñadura. O feito de que se atopase no río ponnos en contacto cun fenómeno das "armas arroxadas ao mar", común a toda a fachada atlántica. Unha primeira opinión facía pensar que a aparición de armas no leito dos ríos e beiras costeiras fose un feito accidental. María Luisa Ruíz-Gálvez apunta a coincidencia deste fenómeno coa ausencia de tumbas durante o Bronce Final, atribuíndolle un compoñente ritual de carácter funerario.
A cultura castrexa desenvólvese durante a Idade de Ferro, ten a súa orixe na idade de Bronce final e perdura ata a romanización de Galicia. Diferenciamos diversas etapas:
Etapa de formación, séculos VII a V a.c.
Fase de desenvolvemento, séculos V a I a.c.
Fase de apoxeo, I a.c. a I d.c.
Fase de declive, desde mediados do século I d.c.
Culleredo áchase dentro do que podemos denominar territorio Ártabro, pobo citado polos autores romanos que o sitúan na contorna ás Mariñas e a comarca de Bergantiños. Menéndez Pidal tratou de delimitar este territorio baseándose na presenza da partícula -obre na toponimia da zona; topónimos como Cillobre, son unha evidencia de que os castros de Culleredo formaban parte do mundo prerromano ártabro.
En Culleredo atopamos interesantes mostras da época castreña: Castro de Sésamo, Almeiras, Orro,.. e topónimos que fan referencia á súa anterior existencia como o lugar de Castro en Rutis. Os castros son asentamientos poblacionales situados en oteros estratéxicos, de non demasiada altitude pero con boa visibilidad e fácilmente defendíbeis contra ataques externos. A súa estrutura adáptase ás liñas do relevo, delimitado por un sistema de amurallamento dentro do cal sitúanse as vivendas, distribuídas sen un urbanismo aparente.
En Culleredo existen numerosos castros, pero na súa maioría sen escavar; o último en ser descuberto foi o da parroquia de Orro, durante as obras da autovía. En torno os castros creáronse lendas e antigos costumes, por exemplo a tradición de enterrar o Entroido no castro de Almeiras todos os Mércores de Cinza.
O castro máis apropiado para unha visita é o de Sésamo desde o cal domínase o val de Veiga. Debeu estar habitado ata época moi serodia, probabelmente teña perdurado durante a época romana; así o verifica a inscripción achada por Cornide:
NAVIA
ANCETOTV
NRI. EXS. ).
SESA
VOTVM
POSSIT
Q.E.C.T.
Por mor de posteriores movementos de terra perdeu parte das construcións orixinais pero aínda se pode apreciar a base dos muros dalgunhas das vivendas circulares e parte do perimetro de amurallamento. Co traslado da poboación cara á ladeira do monte, este punto converteuse nun lugar de culto, edificando no seu cume a Ermida de S. Cosme.
A colonización romana orixina transformacións definitivas na historia de Galicia. Tras a conquista militar levouse a cabo a integración administrativa de Gallaecia no Imperio, neste aspecto as calzadas xogarán un papel decisivo no control e vertebración do territorio. As calzadas posibilitaron os movementos das tropas, pero, ademais, puxeron a Galicia en contacto co resto do imperio. As obras realizadas nesta época teñen un carácter funcional, son obras de enxeñería que buscan dotar ao territorio conquistado da infraestructura necesaria para o desenvolvemento de actividades como o comercio ou a explotación minera: pontes, acueductos, canalizacións, portos, faros, murallas,...
Segundo o Itinerario Antonino que data do século III d.c., por Galicia discorrían catro vías:
vía XVII que unía Brácara e Astúrica, por Chaves
vía XVIII, que comunica estas dúas cidades, por Ourense
vía XIX, enlazaba Brácara con Astúrica, pasando por Lucus Augusti
vía XX, que se dirixía ás mesmas cidades que a anterior, pero o seu trazado aproveitaba a depresión meridiana galega discorrendo próxima á costa, de aí a súa denominación "per tola maritima".
Aínda que existen certas lagoas sobre o percorrido exacto das calzadas; no que incumbe ao noso concello, parece posíbel afirmar que a vía "per loca maritima" que unía Brigantium (A Coruña) e Lucus Augusti (Lugo), transcorría polo Burgo, único paso posíbel cara á Coruña.
A existencia de núcleo de poboación no Burgo durante a época romana está verificado por unha estela funeraria atopada por Cornide, na que unha viúva invoca aos deuses manes polo seu marido morto aos 47 anos de idade:
D. M. S.
G. IVL. SEVERO.
AN. XLVII
IVLIA.SEVERA
MARITO
PIENTISIMO
No que se refire a unha orixe romana da ponte do Burgo, esta idea queda totalmente descartada. A fábrica da ponte é medieval e, de existir unha ponte con anterioridade, non pode asegurarse que a súa ubicación coincidise coa actual, pois as escavacións realizadas antes da súa restauración non aportaron ningunha luz respecto diso.
Podemos considerar a Idade Media como a época dourada do noso concello, pola importancia histórica e artística deste período. O Burgo chegou a eclipsar á vila coruñesa cando a súa poboación se viu obrigada a retirarse cara ao interior da ría ante os ataques normandos que abordelaban o litoral galego. Foi un fenómeno xeneralizado en Galicia que provocou a creación de novos burgos en emprazamentos de difícil acceso marítimo, ou cando menos onde se eliminaba a posibilidade dun ataque sorpresa.
Tras a fragmentación e decadencia do Imperio Romano as calzadas non perderon o seu uso, continuando a súa función durante a Idade Media, no seu paso por Culleredo como camiño comercial e como via de peregrinación xacobea. Durante o medievo o fenómeno das peregrinacións alcanza un enorme desenvolvemento, a idea errónea de que o camiño francés era a verdadeira ruta xacobea, fomentou o menor aprezo doutras vías non menos importantes, como o camiño inglés. O Burgo e despois A Coruña eran portos de arribada de navíos procedentes do norte de Europa: Illas Británicas, Países Baixos e costa occidental francesa. O transporte marítimo era utilizado para a exportación de produtos galegos como viño e coiros, e aproveitado polos peregrinos que optaban por realizar a viaxe por mar, máis curta aínda que non menos perigosoa. Baste con citar os principais propietarios de terras e dereitos no Burgo para facernos unha idea do desenvolvemento que alcanzou neste período: Mosteiro de Sobrado: muíños de Acea de Ama; Igrexa de Santiago: igrexa do Burgo e propiedades; Orde dos Cabaleiros templarios, situados na beira de Cambre; e diversas familias nobres, entre elas os Traba.
Os historiadores non chegan a poñerse de acordo sobre a realidade que vive a vila coruñesa durante este período; algúns opinan que o despoboamento foi total, mentres que outros historiadores clásicos, como Murguía, afirman que o abandono nunca foi completo. O que se sabemos é que perdeu o seu papel preponderante, que lle será devolto polo rei Alfonso IX, cando en 1208 decide repoboar A Coruña obrigando ás xentes do Burgo a trasladarse de novo á Coruña. Este interese non é inxustificado, responde ao desexo de fomentar o desenvolvemento dun novo porto fiel á coroa, libre da presenza doutros poderes nobilarios ou eclesiásticos que impedirían o control do mesmo.
A torre de Celas ou Vinseira se empraza aos pés do Monte Xalo, fronteira natural da comarca mariñá, lugar de tránsito entre A Coruña e as terras interiores coruñesas, antiga vía cara a Santiago e camiño de arrieros ata non fai moitos anos.
O que hoxe podemos contemplar é só unha parte da fortificación erixida en época baixomedieval. A diferenza das fortalezas castelás, grandes bastións militares e puntos estratéxicos de avance na Reconquista, en Galicia as fortalezas eran reductos defensivos cuxa finalidade era a de controlar os seus vasalos e defender o seu patrimonio fronte a señoríos veciños: a súa presenza era o símbolo do dominio do señor sobre os seus vasalos.
Descoñecemos con exactitude a data da súa construción, posibelmente a principios do século XIV, pois en 1395 as súas edificacións alcanzaran o desenvolvemento suficiente para motivar a inquietude do concello coruñés. Esta torre e casa-forte achábase dentro dos límites territoriais do alfoz da reguenga vila coruñesa e situada no camiño de tránsito entre A Coruña e Santiago. O concello coruñés entra en preitos co seu propietario, Martín Becerra, por desenvolver un verdadeiro señorío xurisdicional dentro do couto coruñés, chegando ata a cobrar peaxes polo paso de mercadorías e transeúntes. O preito sáldase en favor da Coruña, obrigando a M. Becerra a destruír todas aquelas edificacións de carácter defensivo como ameado, alturas, murallas, porta de acceso elevada, alxibe e a achanzar o terreo onde se achaban as edificacións.
A torre medieval de Vinseira posuía un pazo encostado que foi destruído fai poucos anos, os brasóns que adornaban os seus muros foron salvados da destrución trasladándoos ao pazo de Anceis (Carral). O pazo de Celas pertenceu a grandes familias nobres galegas como os Andrade, orixe da casa Freixomil, Maldonado, Becerra, Priegue... Este pazo correspondía a aqueles que, conservando a torre da homenaxe medieval, encostaron á fortaleza unha residencia máis acorde coas comodidades da época, mantendo como legado do seu pasado a denominación de Torre.
Actualmente é un edificio exento, un cubo de 8 x 8 m., realizado con sillares de granito ben escuadrados. Presenta varias seteiras de estreita boca e amplo derrame interno, que denota a súa función militar. No piso superior ábrense dúas fiestras cuadrangulares, con bancadas de pedra no interior. No lintel dunha destas fiestras consérvanse tres brasóns dos Andrade, Freixomil e outro de dificil interpretación. A vivenda encostada durante séculos deixou as súas pegadas nos muros da torre, á altura do segundo nivel podemos apreciar a silueta do tellado nas anclaxes do muro piñón, e no primeiro piso consérvase unha gran fiestra que parece foi porta de acceso á torre desde a vivenda. No remate da torre observamos as troneiras que nos recordan o carácter bélico do edificio.
A torre atopábase en total ruína, só permanecían en pé os muros perimetrais. En 1992 foi restaurada polos alumnos da Escola-Taller "Ponte do Burgo", acondicionándoa como Museo; axardiñouse tamén a finca como parque público. En 1994 foi inaugurado o Museo Etnográfico "Torre de Celas" que acolle unha mostra do traxe tradicional galego, así como obxectos tradicionais recompilados no concello.
A ponte do Burgo é o monumento máis emblemático do concello, non en balde é o símbolo do escudo municipal. Ata fai poucos anos atopábase en total abandono, pero en 1992 comezaron as obras de reconstrución, levadas a cabo polos alumnos das Escola Taller "Ponte do Burgo". Está situado sobre a desembocadura do río Mero, límite dos concellos de Cambre e Culleredo, actualmente paso peonil entre as dúas beiras.
O carácter estratéxico deste paso, única via terrestre cara á Coruña ocasionou que fose destruído en varias ocasións, en 1589 durante o ataque de Drake e en 1809, durante a guerra da Independencia, foi voado polas tropas inglesas para gardar a retaguarda na súa fuxida cara ao porto da Coruña, onde tiñan previsto embarcar. Pero o abandono foi o seu peor aliado: tras a construción da ponte na Pasaxe, perdeu a súa importancia, e, coa realización dunha nova ponte no Burgo, caeu prácticamente na ruína.
Durante moitos anos a súa construción foi atribuída aos romanos, identificados popularmente como os autores de grandes obras cuxa orixe pérderse na memoria colectiva.
A ponte adoita datarse nos séculos XII-XIII, pero non se teñen noticias documentais que certifiquen que isto fose así. O estudo formal da ponte permite encadrar a súa construción na Baixa Idade Media. Na igrexa de Santiago do Burgo consérvase un sillar procedente da ponte que aporta máis datos sobre a cronoloxía; nel figuran os emblemas dos Andrade e Moscoso. Datado a finais do século XIV, é un relevo conmemorativo da construción de o ponte ou reconstrución de gran embergadura baixo o patrocinio de Fernán Pérez de Andrade.
A ponte conservaba seis dos arcos medievais, os demais tiveron que ser reconstruídos pois desapareceran totalmente. Cabe a posibilidade de que a lonxitude da ponte fose maior que a actual pois os depósitos arrastrados polo río estreitaron o curso do río.
O material utilizado para a súa construción é o granito, en sillares ben escuadrados, unidos con morteiro. Pero como é habitual nas pontes medievais utilizáronse materiais de desfeito, como cascallos, para reencher os cubos; isto motivou o deterioro e posterior derrubamento dos mesmos. Nos muros internos dos piares pódense observar os mechinais utilizados para a anclaxe das cimbras durante a realización dos arcos.
O seu alzado ten unha leve inclinación con rasante a dobre vertente polo que as luces dos arcos presentan valores descendentes cara aos extremos. Os piares presentan tallamares triangulares a ambos os dous lados prolongándose ata o rasante; con isto conséguese crear uns apartadoiros que facilitaban o cruzamento de xinetes e carros, dificultoso pola estreitez da vía. Ao longo do nivel do rasante existían varios desaguadoiros para evitar a acumulación de augas na calzada; aínda se conserva algún deles na zona central da ponte. Do pretil non se conserva ningunha peza antiga, polo que foi reposto seguindo modelos da época. O pavimento orixinal desaparecera, únicamente podemos contemplar un pequeno fragmento no arco de unión con Cambre, que se deixou á vista tras a restauración.
Unha das características máis representativas das pontes medievais é a estreitez dos seus accesos e calzada. Isto tiña a súa razón de ser na necesidade de controlar o tránsito, obrigando aos transeúntes a pagar peaxe polo uso da ponte: pontádego.
A ponte do Burgo é un símbolo do noso pasado histórico que grazas á súa rehabilitación puido recuperar o esplendor do cal era merecedor. A recuperación da ría e a construción do paseo marítimo, convertérono nun lugar privilexiado na costa coruñesa.
Ponte sobre o río Valiñas, no límite dos concellos de Cambre e Culleredo, áchase no que foi o antigo camiño real e anteriormente camiño de Santiago. A variación dos trazados da estrada deixaron a súa pegada con outras dúas pontes paralelas a esta.
Ponte dunha única luz, como peculiaridade cabe destacar a superposición de dous arcos, ambos de medio punto. O superior foi o que se construíu primeiro; a súa deformación obrigou a levantar outro arco inferior que reforzase a ponte, sendo despois reenchido o espazo entre ambos. Conserva a antiga calzada empedrada, pero debeu perder parte da súa recubrimiento porque o rasante coincide coas dovelas do arco superior. A súa conservación require un coidado continuado pois a maleza crece sobre a súa estrutura, impedindo a observación completa da obra.
Non existen datos documentais que certifiquen a súa antigüidade, pero a súas características formais e construtivas e a similitude con outras pontes como a ponte da Chainza ou ponte de S. Cibrán de Cangas, permítenos pensar nunha fábrica medieval que fose reformada en épocas máis recentes.
En Culleredo existen numerosos pazos, casas solariegas e quintas de recreo, espalladas por todo o concello. As súas tipoloxías responden a períodos históricos diferentes; así, o exemplo máis antigo o temos na Torre de Celas, e os máis recentes nas quintas e vilas construídas a principios de século XX en áreas próximas á Coruña, como Alvedro e Vilaboa.
O concepto de pazo abarca todo aquel edificio levantado no ámbito rural, para residencia temporal ou fixa de familias nobres, de proporcións que superan notoriamente ao resto das vivendas do lugar e que presentan trazos suntuarios que as diferencian das casas campesiñas.
O pazo é o símbolo da sociedade estamental do antigo réxime; a partir do século XVI comézanse a construír mansións encostadas ás antigas fortalezas (como é o caso do antigo Pazo de Celas), á vez que se levantan residencias de nova planta. Representan un novo modo de vida no campo, estes edificios exaltaban a grandeza da liñaxe familiar, e a súa función era o control do señorío xurisdicional, base económica dos pazos, que dependía das rendas, recadación de impostos, produción agrícola, actividades mercantiles, peaxes, ...
Os séculos XVII e XVIII supoñen un cambio na nobreza galega e consecuentemente na funcionalidade dos pazos. Asistimos ao florecemento das cidades e moitos nobres séntense polo ambiente cosmopolita, abandonando as súas mansións no campo para adquirir vivendas máis cómodas nos núcleos urbanos. Normalmente non abandonan totalmente a casa familiar, habitando nela durante a época estival e mantendo o control sobre as súas posesións. Os nobres xa non dependen exclusivamente do seu patrimonio no campo, intégranse en profesións liberais, a administración do estado ou realizan actividades mercantíes. Debemos achacar ás clases poderosas galegas a falta de dinamismo na canalización da súa riqueza cara a investimentos que impulsasen o desenvolvemento da economía galega.
Outro tipo de vivendas son as popularmente denominanadas "casas grandes". Son granxas de campesiños que, sen xurdir dunha familia nobre, acadarán unha certa posición social a base de axuntar propiedades dos seus antepasados e adquirir novos terreos, pero sempre ligados a unha economía baseada nos labores agrícolas.
Os últimos anos do século XVIII e de forma decisiva o século XIX, marcará o ocaso dos pazos, a agricultura perde rendibilidade e a nobreza se aburguesa. Aínda que os pazos como arquitectura perviven, como institución desaparecen ao perder o poder económico e social que os creara. Este fenómeno acentúase e moitos dos nobres vense obrigados a vender as súas propiedades para manter o seu nivel de vida nas cidades, outros conservarán só a casa solariega, como símbolo dun esplendor pasado.
Nos séculos XIX e XX a burguesía substituirá á nobreza, pero esta nova clase social creará os seus propios modelos constructivos: son as casa de verán, quintas e vilas que, aínda que non posúan grandes terreos na súa contorna son máis acordes aos gustos e comodidades modernas.
Os pazos presentan unhas características arquitectónicas comúns como son a utilización de materiais nobres na construción: o granito, madeira de castiñeiro, carballo ou foráneas ... Adoitan contar cun recinto amurallado que percorre a totalidade da finca onde se sitúan os diferentes edificios que compoñen o pazo: capela, nos casos de pazos máis ricos; adegas; cabaleirizas e cuadras; vivenda para guardeses; hórreo, pombal, pozo, fontes e xardíns.
O edificio central loce sempre na súa fachada o escudo, e en ocasións os das diferentes pólas da familia. Adoitoa contar cunha portada solemne, con escalinata monumental de pedra, un balcón voado, porches ou galerías. O edificio consta normalmente de dúas plantas e "faiado" ou desván; a planta baixa destínase ás dependencias comúns como comedor e cociña, e pode acoller tamén as habitacións dos criados; na segunda planta atópanse os dormitorios e salóns; o desván realiza as funcións de trasteiro e de secadoiro. Algúns elementos ornamentais característicos dos pazos son os reloxos de sol, balaustradas de pedra, esculturas diversas, saedizos, patín, reixerías, grandes chemineas, ...
Culleredo era un lugar privilexiado de veraneo a principios do século XX; así describía Vilaboa o historiador Ángel del Castillo:
"..., val delicioso e encantador que fertiliza o regato Muíño e que limita polo seu O e S coas alturas cultivadas e cheas de arbolado nas súas saias. A fermosura deste lugar, a súa abundancia e as súas sombras fixeron del unha estación estival, sendo numerosas e cómodas e elegantes as casas e quintas de recreo con que conta."
Destacaremos algúns dos pazos de Culleredo:
O edificio presenta dous corpos cunha disposición en "L" , con balconadas e solaina sobre soportal. Foi restaurado recientemente, acondicionándoo para o seu habitabilidade. Pertenceu á familia do insigne investigador Juan Lembeye, que escribiu obras como: "Aves de la isla de Cuba", A Habana, 1850 e "Consideraciones y consejos agrícolas para mejorar las cosechas de trigo en Galicia y perfeccionar los abonos", Santiago, 1885. Morreu en 1889. Os seus restos descansan no cemiterio parroquial de Culleredo.
Tamén denominado de Torres Taboada. Foi levantado sobre os restos dunha antiga casa, propiedade dos Castro do Pazo de Mende, que estenderan as súas posesións polas Mariñas coruñesas. Foi adquirido por D. Alvaro de Torres Taboada, a quen debemos o seu actual aspecto, que construíu a nova residencia evocando as antigas fortalezas galegas. Torres Taboada mantiña estreitas relacións con Dona Emilia Pardo Bazán, á cal asesorou na construción do Pazo de Meirás, cun deseño moi similar a este. Sabemos que este home tamén costeou a imaxe da Virxe nas inmediaciones do Santuario de Pastoriza (Arteixo).
A edificación foi realizada no século XIX, aínda que parece ser moi anterior, polos torreóns e ameas que percorren a parte superior do edificio. A fachada ábrese a unha explanada con grandes árbores e un cruceiro, está rodeada por un falso foxo circundado por cadeas e salvado por unha escaleira de pedra serve de acceso á planta baixa que no seu vértice mostra un imponente torreón circular.
Na actual capital municipal, o seu estado de conservación é lamentábel, ameaza ruína. Levantado no século XVIII por D. Juan Sánchez do Piñeiro, natural de Comillas (Santander), o cal posuía ademais unha casa blasonada na Rúa Real da Coruña. É un edificio de boa sillería de granito, fachada de liñas simples e paramentos sobrios; nela pódese ver sobre un frontón curvo o escudo de armas familiar. Aínda se conserva a escaleira con balaustrada de pedra que serve de acceso á planta principal do edificio.
Edificio a escuadra que loce unha solaina orientada ao sur sobre ménsulas de granito. Loce unha fermosa peza heráldica de pedra coas armas dos Bermúdez, Vilardefrancos, Castro e Rioboo.
Outros pazos e casas blasonadas son: Pazo de Vigovidín, Pazo de S. Fernando, Pazo dos Vales, Casa da Torre, Quinta de Fontemaior, Casa da Picota, Casa de Outeiro de Sésamo...